मुख्यविषय

विद्यार्थ्यांमध्ये मूलभूत विचार करण्याची क्षमता विकसित करून तिचे मूल्यमापन करण्याविषयीचा माझा प्रकल्प

प्रास्ताविक

मौलिक विचार करणाऱ्या व्यक्ती खालील लक्षणांवरून ओळखता येतात:

1. अशा व्यक्तींना फार मोठ्या प्रमाणांत कल्पना सुचतात. ते अत्यंत कल्पक असतात. कधी कधी ते एखाद्या कल्पनेवर खूप वेळ विचार करत राहतात आणि आर्किमिडीजला ज्याप्रमाणे एका क्षणाला खूप वेळ डोक्यात असलेले कोडे उलगडले आणि तो आनंदाने नाचत सुटला त्याप्रमाणे एखाद्या 'युरेका' क्षणाला त्यांना ती कल्पना उलगडते.

2. त्या अत्यंत जिज्ञासू असतात आणि त्यांना सतत प्रश्न पडत असतात. त्यांची दृष्टी हा काळा आणि हा गोरा अशी टोकांची नसते, तर त्यांना मधलेही 'रंग' दिसतात. ते रूढ, प्रचलित विचारापेक्षा वेगळा, भिन्नमार्गी विचार करतात.

3. ते अतिशय स्वयंप्रेरित असतात, आणि अनेक वेळा चढाओढखोर, कधी कधी अगदी आक्रमक स्वरूपांतही, असतात.

4. स्वत:च्या कल्पनांविषयी त्यांना आत्मविश्वास असतो. त्यांना संवादाची कला चांगली अवगत असेलच असे नाही, पण आपल्या कल्पनांवरते ठाम असतात. त्यांच्यात कधीकधी नेत्रुत्वगुण असतात, मात्र कधीकधी ते एकलकोंडे असतात.

मौलिक विचारांच्या अभावी जे कृतिक्रम पूर्ण होऊ शकणार नाहीत असे कृतिक्रम दोन प्रकारचे असतात: 1) समस्या निरसन आणि 2) निर्मिती. विद्यार्थ्यांबरोबर प्रकल्प घेताना वर उल्लेखलेली मौलिक विचारक्षमतेची चार लक्षणे कृतिक्रमांच्या या दोन प्रकारांच्या संदर्भांत लक्षात घ्यायला हवीत. मुख्य विषयाखालील सात उपविषय या दोन प्रकारांत मोडतातः उपविषय 1, 2, 6 आणि 7 समस्या निरसन (अभिकल्प धरून) प्रकारचे आहेत, तर उपविषय 3, 4 आणि 5 निर्मितीप्रकारचे (लेखन, चित्रकाम आणि अभिनय असे कलाविष्कार धरून) आहेत.

खाली प्रत्येक उपविषयांतर्गत प्रकल्प कसा पुढे न्यायचा या दृष्टीने काही सूचना-वजा-मार्गदर्शक तत्वे दिली आहेत. तुम्ही येथे दिलेल्या सूचनांनुसारच गेले पाहिजे असे नाही. तुम्ही आपला स्वतंत्र मार्ग अवलम्बला तरी हरकत नाही.

उपविषय १ : निसर्गात जाऊन एखाद्या गोष्टीचा अभ्यास करणे

येथे निसर्गातील कोठचे ठिकाण भेटीसाठी निवडायचे येथूनच मुलांचा सहभाग घेता येईल. विद्यार्थ्यांची निवड त्यांची विचारक्षमता दाखवू शकेल. भेटीमध्ये कोणाला जास्त रूची आहे, कोण जास्त जिज्ञासू आहे, कोणाला जास्त प्रश्न पडतात, कोणाचे निरीक्षण जास्त नेमके आहे, दिसणाऱ्या गोष्टींचा संबंध ते दुसऱ्या गोष्टींशी, विशेषत: आधी शिकलेल्या गोष्टींशी, लावू शकतात, त्यांचे निष्कर्ष किती अचूक, योग्य आणि वेगळे आहेत का, कोण कल्पक आहे, कोणाचे विचार प्रगल्भ आणि निराळे आहेत, अशा विविध बाबींतून विद्यार्थ्यांची मौलिक विचार करण्याची क्षमता तपासता येईल. तसेच याबाबीत विद्यार्थ्यांना प्रयत्न करण्यास उद्युक्त करता येईल; तसेच प्रयत्न करणाऱ्यांना उत्तेजन, शाबासकी देणे हेही महत्त्वाचे आहे.

उपविषय २ : एखाद्या प्रयोगाची रचना करणे

विद्यार्थ्यांना त्यांच्या अभ्यासात अजून यावयाचा आहे असा विषय देऊन, उदाहरणार्थ, ६वी - ७वीच्या विद्यार्थ्यांना, प्रकाश सरळ रेषेत जातो हे कसे दाखवता येईल हा विषय देऊन प्रयोग सुचवायला सांगावे. किंबहुना विद्यार्थ्यांचे, ३-४ जणाचे असे लहान गट करून, त्यांनी सुचवलेल्या विषयाच्या प्रयोगाची संकल्पना बांधून तो प्रत्यक्षात उतरावयाला सांगावा. यातून विद्यार्थ्यांची कल्पकता, तार्किक विचारशक्ती, निरीक्षणशक्ती, प्रयोगाचे सामान निवडताना आणि ते वापरून प्रयोग बांधताना त्याची हाताने काम करण्याची कुवत व व्यवहारज्ञान, केलेल्या प्रयत्नाचे मूल्यमापन करण्याची आणि चुका झालेल्या असल्यास त्या सुधारण्याची वृत्ती, सहकाऱ्यांबरोबर काम करण्याची क्षमता, चिकाटी, नेतृत्वगुण अशी मौलिक विचारक्षमतेशी संबंधित लक्षणे तपासता येतील व त्यादृष्टीने विद्यार्थ्यांना प्रवृत्त करता येईल, तसेच उत्तेजन देता येईल.

उपविषय ३ : एखादी भूमिका वठवणे

कोणती भूमिका वठवायची हेही विद्यार्थ्यांकडून काढून घ्यावे. त्यांतून त्यांची कल्पकता व विचारशक्ती दिसून येईल. त्यांच्या मांडणीतून त्यांची विषयाची आणि त्यात नेमके महत्त्वाचे काय याची समज कितपत दिसून येते, त्यांची कल्पकता – अभिव्यक्ती – अभिनय यांचा दर्जा काय आहे, त्यांच्या सादरीकरणात नावीन्य आणि वेगळेपण आहे का हे तपासणे आवश्यक आहे. तसेच त्यांना गुणवत्ता वाढीसाठी प्रवृत्त करणे आणि केलेल्या प्रयत्नांतील चांगल्या गोष्टी नमूद करून उत्तेजन देणे ही जरूर आहे.

उपविषय ४ : ३-४ विद्यार्थ्यांच्या गटाला एखादा विज्ञान/तंत्रज्ञानासंबंधीचा विषय देऊन निबंध लिहायला सांगणे. प्रत्येक गटाचा विषय वेगळा असेल. उदाहरणार्थ, अ) घर्षण नसेल तर, आ) जर आपल्याला वासाचे इंद्रीय नसते तर, आणि इ) जर पृथ्वीवर ऑक्सिजन नसता तर.

यात काय करावे हे उपविषय देतानाच स्पष्ट केलेले आहे. निबंधाचे विषय नेहमीच्या विषयांपेक्षा वेगळे आहेत, त्यांतून विद्यार्थ्यांच्या कल्पनाशक्तीला तसेच अभ्यासूवृत्तीला चालना मिळेल. विद्यार्थी वैज्ञानिकदृष्ट्या किती अचूक विचार करतात, हे मात्र तपासायला हवे. या आणि इतर उपविषयाबाबतीत विद्यार्थी इंटरनेटवरून जशीच्या तशी माहिती घेण्याची शक्यता आहे, त्याबाबतीत अध्यापक–मार्गदर्शकांनी जागरूक राहायला हवे.

उपविषय ५ : विज्ञान आणि गणिताच्या संकल्पना व्यंगचित्राच्या माध्यमातून मांडणे

यामध्ये विद्यार्थी कोणता विषय निवडतात आणि त्याचे व्यंगचित्रीय रूपांतर कसे करतात हे विद्यार्थ्यांच्या कल्पनाशक्तीचे द्योतक आहे. त्यांचे चित्रकलेचे कौशल्य, व्यंगचित्रकलेची जाण आणि मूळ विषयाची समज याबाबीही लक्षात घ्यायला हव्यात. जो विद्यार्थी या तऱ्हेची क्षमता दाखवेल त्याला शाबासकी आणि उत्तेजन द्यायला विसरता कामा नये.

उपविषय ६ : घरातील टाकाऊ वस्तू वापरून विज्ञान व गणिताच्या संकल्पनांवर आधारीत स्वस्तातील खेळणी बनवणे

येथे विषयाची निवड विद्यार्थ्यांवर सोपवल्यास याबाबतीतील त्यांची समज व कल्पकता यांचा अंदाज घेता येईल. उपविषय २ प्रमाणे विद्यार्थ्यांना लहान गटात काम करायला आणि प्रकल्प पूर्णत्वाला न्यायला सांगावे. उपविषय २ मध्ये दिल्याप्रमाणेच येथे विद्यार्थ्यांच्या मौलिक विचारशक्तीचे मूल्यमापन करणे, त्यांना असा विचार करण्यासाठी प्रवृत्त करणे आणि त्यांच्या प्रयत्नांना उत्तेजन देणे हे साधता येईल.

उपविषय ७ : दिव्यांग विद्यार्थ्यांसाठी नाविन्यपूर्ण शैक्षणिक साधने / पद्धती विकसित करणे

या विषयात मुलांच्या कल्पना शक्तीचा कस लागणार आहे कारण प्रथम मुलांना दिव्यांगांच्या अडचणी समजावून घ्याव्या लागणार आहेत; एका अर्थी त्यांच्या भूमिकेत शिरावे लागणार आहे, आणि नंतर त्यांना खऱ्या अर्थाने उपयुक्त असे साधन वा पद्धती विकसित करावी लागणार आहे. हा नंतरचा भाग उपविषय २ आणि ६ प्रमाणेच तपासता येईल व विद्यार्थ्यांना याबाबतीत उत्तेजन देता येईल.

प्रकल्पाचे मूल्यमापन –

प्रकल्प किती परिणामकारक झाला आहे हे तपासण्यासाठी मूल्यमापन आवश्यक असते. आपण यासाठी पूर्व आणि उत्तर चाचणी पद्धत वापरू शकतो. पूर्व चाचणीचा उद्देश प्रकल्प सुरू होण्यापूर्वी विद्यार्थ्यांची मौलिक विचारक्षमता किती आहे हे पाहणे असेल. पूर्व चाचणीनंतर आपण निवडलेल्या उपविषयानुसार प्रकल्पाची कार्यवाही करायची आणि त्यानंतर विद्यार्थ्यांना उत्तरचाचणी द्यायची. पूर्व आणि उत्तर चाचणीतील गुणांचा फरक प्रकल्पाची गुणवत्ता दाखवतो. या चाचण्या तयार करणे हे तुमचे कौशल्य असेल.

तुम्ही प्रकल्प चालू असताना विद्यार्थ्यांच्या कामाचे आणि वर्तणुकीचे निरीक्षण करू शकता. याकरता त्यांच्या कामाचे आणि वर्तणुकीचे घटक ठरवून प्रत्येक घटकाबाबतीत विद्यार्थ्यांना गुण द्यावेत. अशी निरीक्षण-गुण-तालिका प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी प्रकल्पापूर्वी, प्रकल्प चालू असताना एक किंवा दोन वेळा आणि प्रकल्पानंतर अशी एकूण तीन-चार वेळा भरावी. त्याद्वारे प्रकल्प जसजसा पुढे जातो, तसतशी विद्यार्थ्यांची प्रगती कशी होती याची नोंद होते व प्रकल्पाचे अंतिम मूल्यमापन करणे सोपे होते.

तुम्ही पूर्व आणि उत्तर चाचणी पद्धत किंवा निरीक्षण पद्धत किंवा दोन्ही पद्धती संयुक्तपणे वापरू शकता. तुम्ही केलेल्या मूल्यमापनाला विद्यार्थ्यांनी स्वत:च केलेल्या आपल्या – स्वयंमूल्यमापनाची - जोड देता येईल. यासाठी तुम्ही तयार केलेली निरीक्षण-गुण-तालिका विद्यार्थ्यांना देऊन त्यांना भरायला सांगावी. तसेच विद्यार्थी सुरूवातीला कोठे होते आणि प्रकल्पामुळे त्यांच्यात कसकसा बदल होत गेला याविषयीची तुमची आणि विद्यार्थ्यांची गुणात्मक निरीक्षणेही मूल्यमापनासाठी महत्त्वाची आहेत. विद्यार्थ्यांना मूल्यमापनात सामील करून घेणे म्हणजे त्यांना आपल्या विचारक्षमतेबद्दल विचार करायला लावणे, त्यांनी शिकावे कसे हे शिकण्यासाठी हे तंत्र अत्यंत उपयुक्त आणि महत्त्वाचे मानले जाते.

मराठी विज्ञान परिषद, मुंबई व इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स एज्युकेशन अँड रिसर्च(आयसर), पुणे येथे अनुक्रमे दिनांक ४ व १० मे २०१९ रोजी चौथ्या राज्यस्तरीय विज्ञान आणि गणित शिक्षक परिषदेच्या पूर्वतयारीसाठी झालेल्या कार्यशाळांमधील तज्ञांची संदीप सादरीकरणे खालील लिंक्सवर उपलब्ध आहेत.

• Presentation of Shri Hemant Lagvankar


• Presentation of Dr. V.N. Patkar


• Presentation of Prof. Sudhir Panse


• Presentation of Prof. H.C.Pradhan

दिनांक २६ डिसेंबर २०१९ रोजी आयसर, पुणे येथे संपन्न झालेल्या तिस-या राज्यस्तरिय शिक्षक परिषदेतील काही शोध निबंध खालील लिंक्सवर उपलब्ध आहेत..

• Presentation of Nitin Desai


• Presentation of Shyamala Joshi


• Presentation of Sujata Bhalerav


• Presentation of Pramila Pawar


• शोध निबंध लिहिण्यासंबंधीच्या मार्गदर्शक सूचना

चौथी राज्यस्तरीय विज्ञान आणि गणित शिक्षक परिषद इंडियन इन्स्टिटयूट ऑफ सायन्स एज्युकेशन अँड रिसर्च(आयसर), पुणे येथे दिनांक २४ डिसेंबर २०१९ रोजी होईल. या परिषदेत सहभागी होऊ इच्छिणाऱ्या शिक्षकांनी आपले शोध निबंध [email protected] या मेल अड्रेसवर दिनांक ३१ ऑक्टोबर २०१९ पर्यंत पाठवावेत. शोध निबंधाची हार्ड कॉपी (फक्त १प्रत) खालील पत्त्यावर पाठवावी.

मराठी विज्ञान परिषद, विज्ञान भवन, वि. ना. पुरव मार्ग, शीव-चुनाभट्टी, मुंबई ४०००२२. दूरध्वनी: ०२२ - २४०५ ४७१४ /२४०५ ७२६८

शोध निबंधाचे शेवटी आपले १.पूर्ण नाव, २.पुरुष/महिला, ३.निवासस्थानाचे ठिकाण (फक्त गाव/शहराचे नाव, तालुका व जिल्हा इतकेच द्यावे - पूर्ण पत्ता नको), ४.शिकवत असलेल्या संस्थेचे नाव, ५.शिकवत असलेले वर्ग (इयत्ता) ६. शिकवत असलेले विषय, ७. इ-मेल पत्ता, ८.दूरध्वनी/भ्रमणध्वनी क्रमांक ही माहिती द्यावी. परिषदेत शोध निबंध सादर करण्यासाठी निवड झालेल्या शिक्षकांना फक्त इ-मेल द्वारेच कळविले जाईल. परिषदेतील सहभागासाठी कुठलेही शुल्क नाही व सर्व सहभागींची परिषदेच्या दिवशीची चहा जेवणाची सोय निशुल्क असेल. पुणे मनपाच्या हद्दीबाहेर निवास स्थान असलेल्या सहभागीना नियमानुसार प्रवासखर्चाचा परतावा मिळेल व काही मर्यादित संख्येपर्यंतच्या शिक्षकांची २३ डिसेंबर संध्याकाळपासून २४ डिसेंबर २०१९ च्या संध्याकाळपर्यंत आयसरच्या वसतीगृहात राहण्या-जेवणाची निशुल्क सोय केली जाईल. अधिक माहितीसाठी [email protected] या मेल अड्रेसवर अथवा 9920329984 (प्रकाश मोडक) या भ्रमणध्वनीवर संपर्क करावा.